Z Jackiem Malinowski o Wiertle.

Chciałbym z Tobą porozmawiać o trochę zapomnianej historii kędzierzyńskiego kabaretu WIERTŁO. Czy pamiętasz ten czas?

– Oczywiście że pamiętam. Czasy ciekawe, fajne. Bawiliśmy się fajnie, bywaliśmy w wielu ciekawych miejscach. Braliśmy udział w różnych przeglądach teatrów amatorskich.

Może zachowały się w Twoim prywatnym archiwum jakieś materiały z tego okresu. Jakieś zdjęcia, może jakieś teksty czy scenariusze waszych występów?

– Prowadziliśmy na własne potrzeby, dokładniej to ja prowadziłem, kronikę. To był chyba jedyny żywy dokument z działalności zespołu. Typowy kształt kroniki. Zawierała ona informacje o tym, gdzie byliśmy, co robiliśmy. Jest tam dużo zdjęć, są plakaty zapowiadające nasze występy.

Jak były początki Wiertła?

– Janusz stworzył Wiertło w składzie, „Ceju” czyli Andrzej Molendowicz, Jakub Marzec. Dochodzącym był Marek Szczukocki. W pewnym momencie losy kabaretu trochę się pokręciły. Nastąpiły zmiany personalne w zespole. Część kolegów odeszła z różnych powodów. Pozostali jedynie Janusz i „Ceju”.

Ja Janusza znałem od dziecka. Mieszkaliśmy obok siebie na tym samym osiedlu. Graliśmy razem w piłkę i bawiliśmy się na podwórku. Potem nasze drogi się rozeszły, bo on jednak jest nieco starszy ode mnie. Spiknęliśmy się po latach za racji wspólnych, jakby fascynacji poezją śpiewaną. On z przyjaciółmi zafascynowany był festiwalem FAMA, który zawsze wakacyjną porą odbywał się w Świnoujściu. Dla nich Impreza ta była obowiązkowym punktem każdych wakacji. Z Januszem bliżej jednak związaliśmy się podczas olsztyńskiego Festiwalu Poezji Śpiewanej.

Czy to był moment kiedy dołączyłeś do grupy?

– Właśnie tam żeśmy się spiknęli z Januszem i z „Cejem”. Janusz mnie i Krzyśkowi Gągalskiemu zaproponował dołączenie do nich. Odwiedziliśmy ich potem na kilku próbach. Spodobało się nam i zostaliśmy..

Zastąpiliście poprzedników w starym programie?

– Zaczęliśmy oczywiście od nowego programu. Nazywał się on „Przezrocza”. Zawierał kilka niezwiązanych ze sobą scen. Każda z nich mówiła o czymś innym, ale generalnie każda zahaczała o sprawy polityczne.

To była epoka Gierka. Jednak on przychylniej patrzył na zachód. Nastąpił silny rozwój gospodarki. Wielkie budowy socjalistyczne. Pojawił się maluch. Nawet w sklepach jeansy się pojawiały. Za złotówki. Bez paszportu mogliśmy przekraczać granicę na Odrze.

– My czuliśmy, że nadchodzą zmiany. Że to się długo nie utrzyma. Chcieliśmy to przyspieszyć. Młodzi gniewni, nie dawaliśmy sobie zamknąć ust. Nie brakowało nam odwagi. Byliśmy przez to mocno prześladowani. Szokiem dla władzy był temat poruszany w jednym z naszych programów, w którym mówiliśmy o tym co wydarzyło się w Katyniu, (dopiero po dwudziestu latach prawdziwi sprawcy przyznali się do tej zbrodni).

Łączył Was tylko kabaret?

– Poza teatrem, spotykaliśmy się na gruncie prywatnym. Graliśmy w brydża. Jakieś tam luźne imprezki. Wspólna wigilia. To były bardzo dobre relacje koleżeńskie, a nawet przyjacielskie. Swego czasu wiele nam pomógł Jerzy Pałys. To on wyciągnął do nas pomocną dłoń. Był on wtedy dyrektorem Spółdzielczego Domu Kultury przy RSM Chemik.

Jak odbierana była Wasza twórczość?

-Na kanwie tej przyjaźni, może bardziej zażyłej znajomości, może to jest lepsze określenie, doszliśmy do takiego poziomu, że zaczęto nas zauważać w świecie. Lidia Zamkow, aktorka teatralna, filmowa i telewizyjna, reżyser teatralna, także pedagog, (Żona aktora Leszka Herdegena) zwróciła na nas swoją uwagę i zaprosiła na przegląd teatrów studenckich do Łodzi. Zdobyliśmy tam pierwszą nagrodę jury oraz nagrodę publiczności. Poznaliśmy bardzo ciekawych ludzi z kręgu studenckich kabaretów. Trochę szerzej uchyliły się drzwi dla naszej twórczości.

Jak to wykorzystaliście?

– Zaczęliśmy uczestniczyć w rozmaitych przeglądach. Np. w Cieszynie. Trochę lat od tego czasu minęło, więc wielu miejsc nie pamiętam. To wszystko zawarte jest we wspomnianej kronice.

Ta kronika nie zaginęła. Jest w posiadaniu Janusza. Udostępnił mi kilka jej stron do wykorzystania w materiale na stronach retromuzyki.

– Tak. Potem wprowadzono stan wojenny i zakończyliśmy naszą działalność. Janusz został internowany. Spotkaliśmy się później, ale do tematu Wiertła już nie wracaliśmy. Ja przekazałem mu wtedy tę kronikę, mając świadomość, że jest on najwłaściwszą osobą, aby nią dysponować. Wiertło było „dzieckiem” Janusza. Potem wyjechał do Niemiec. Spotkaliśmy się dopiero po dziesięciu latach.

Wraz z wyjazdem Janusza historia z kabaretem została definitywnie zamknięta?

– Tak. W Hamburgu skończył Uniwersytet i zajął się twórczością pisarską, w której to osiąga wielkie sukcesy w kraju i za granicą. Wiertło to fajna historia godna upamiętnienia. Byłoby dobrze, gdyby Janusz swoim piórem opisał całą tą historię związaną z kabaretem. Może uda Ci skłonić go do tego. On zrobiłby to najlepiej. Ma „dobre pióro”. Potrafi pisać.

Wprawdzie kabaret już dawno przeszedł do historii, to jednak aktorzy tych wydarzeń nadal tworzą taki powiedziałbym zażyły, koleżeński krąg. Spotykają się dosyć często do dnia dzisiejszego. Nawet „ostatnie pożegnanie” „Ceja” było jakby kolejną scenką kabaretu.

– Wiem, że oni oraz kilkoro innych sympatyków „Wiertła” tworzą właśnie takie grono. Niemniej jednak wydarzenia tamtych lat spowodowały, że nasze drogi rozeszły się. Kilkakrotnie spotkaliśmy się podczas koncertów organizowanych w klubie Kameleon. Dzisiaj tą swoją działalność sceniczną traktuję jaką fajną przygodę młodości. Kabaret miał dwa okresy. Pierwszy okres to sam początek. Trzon zespołu stanowili wtedy: Janusz Rudnicki, Andrzej Molendowicz, Jakub Marzec, Wojtek Potocki i kilku innych, których nazwisk nie znałem. Natomiast w części, o której ja mogę się wypowiedzieć, to w kabarecie było nas właściwie czworo. Janusz, Ceju, Krzysiek Gągalski i ja. Oprócz tego w naszym towarzystwie była zawsze Ewa Kuliberda, późniejsza żona Janusza no i nasze ówczesne sympatie.

Jak byś nazwał to co robiliście z kolegami? W moim przekonaniu kabaret to, widowisko satyryczno-humorystyczne. W tym co Wy prezentowaliście, nie było miejsca na śmiech.

– Gdybym sam miał w tej chwili to określić, był para teatr bardziej niż kabaret. Treści, które tam przedstawialiśmy, nie mieściły się w definicji współczesnego kabaretu.

Na czym to polegało?

– Wystawialiśmy program pt. Przezrocza. To była seria takich, powiedzmy, luźnych scenek. Każda z tych scen mówiła o czymś innym, generalnie każda zawierała jakiś kontekst historyczno-polityczny. Każda miała swój roboczy tytuł. Tytułów tych nie publikowaliśmy. Używaliśmy ich tylko na nasze wewnętrzne potrzeby. Było to np. przezrocze pt. „Bóg”, „Opaska”, „Głuchy telefon” czy „Lisek”. „Lisek” to króciutka scenka. Tańczyliśmy na scenie śpiewając znaną dziecięcą piosenkę: „Chodzi lisek koło drogi. Nie ma ręki ani nogi” i w pewnym monecie, tak jak szczury uciekające z tonącego okrętu, chowaliśmy się w mrocznych zakamarkach sceny. Po chwili na scenie pojawiał się Janusz z Cejem, trzymający w ręku walizkę a z głośników słychać było komunikat „Willkommen in der Bundesrepublik Deutschland”. W każdym z prezentowanych przezroczy jednak więcej było ruchu niż samego tekstu. Slajd „Bóg” odgrywany był przy odtwarzanej muzyce Jana Kantego Pawluśkiewicza. Wchodziliśmy na scenę i przywieraliśmy do podłogi, imitując ciężką, fizyczną pracę, waliliśmy drewnianymi młotkami o podłogę. W pewnej chwili,wśród tych robotników ciężko pracujących, następował moment buntu, myśmy się podnosili i zamieniali się z oprawcami, którzy stali za nami jako nadzorcy. Doprowadzaliśmy wtedy do walki między właśnie nadzorującymi a robotnikami. Oni wtedy pokonani, padali na ziemię, a myśmy triumfowali.

Nie było w tym miejsca na jakieś śpiewane formy poetyckie. Na jakąś dużą muzyczną oprawę.

– Program „Przezrocza” składał się z krótkich scenek. Stąd ten tytuł. Tam pojawiał się czasem jakiś element muzyczny. Muzyka stanowiła często jako tło do granych scen. Jedno z przezroczy nosiło tytuł „BÓG”. Ilustracją tego była muzyka, której autorem był Jan Kanty Pawluśkiewicz.

Sami jednak nie próbowaliście śpiewać?

– Nigdy nie zdarzyło się, aby prezentować jakieś własne kompozycje do prezentowanych przez nas scen. W temacie tworzenia muzyki żaden z nas nie posiadał zdolności.

W tym czasie prawie na każdym podwórku usłyszeć można było brzdąkania na gitarach. Na każdych wakacyjnych wyjazdach gitara była nieodzowna. W każdej takiej grupce można było znaleźć jakiegoś Wojtka Bellona.

– Wiertło to była grupa przyjaciół znających się jeszcze z czasów szkolnych. Nie było w tym gronie muzykantów. Oni sami gro wolnego czasu spędzali w tym swoim towarzystwie. Janusz miał takie mocne zacięcie literackie. Pamiętam, że marzył o pisaniu tekstów do piosenek. Wielokrotnie o tym rozmawialiśmy, ale jakoś mu to nie wyszło. Na bazie tej przyjaźni powstało właśnie Wiertło. Było to tylko Wiertło, nie było tam przyimka kabaret.

List otwarty

O co chodziło z incydentem odwołującym Wasz występ w Chemiku?

– Zbuntowana młodzież, jacyś tam hipisi, bo tak nas wtedy klasyfikowano, zabrali się za tworzenie kultury. W Kędzierzynie trochę się na nasz temat mówiło, a ponieważ byliśmy rogatymi duszami, wzbudzaliśmy pewne zainteresowanie. Zaproponowano nam występ w ZDK „Chemik”. Przyjęliśmy propozycję i rozpoczęliśmy przygotowania do występu. Natomiast jakieś czynniki, wiadomo jakie, doprowadziły do takiej oto sytuacji. Na kilka godzin przed występem, kiedy przyszliśmy do Domu kultury, zastaliśmy zamknięte drzwi i wiszącą na nich informację, że z powodów technicznych występ kabaretu Wiertło został odwołany. Stało się dla nas rzeczą oczywistą, że nas po prostu nie chcą. Napisaliśmy kartkę, że z przyczyn od nas niezależnych występ się nie odbędzie. Zastanawialiśmy się co ze sobą począć i w tym momencie pojawił się przy nas Jerzy Pałys. On był wtedy Kierownikiem Spółdzielczego Domu Kultury przy RSM „Chemik” i sporo już słyszał o naszej działalności. Bardzo szybko zaproponował nam rozwiązanie sytuacji. Zaproponował przeniesienie spektaklu do swojego klubu. Poszliśmy tam i w zasadzie bez żadnego przygotowania, na pustej scenie odegraliśmy nasz występ. Występ bardzo mu się spodobał, więc zaproponował nam, abyśmy na stałe przeszli pod opiekę jego domu kultury.

Zgodziliście się?

– Tak. Mieliśmy tam dobre warunki do pracy. Mieliśmy miejsce na próby, tam także kilkakrotnie wystąpiliśmy ze swoim programem. Zaczęliśmy być zapraszani na różnego rodzaju przeglądy. Wspominałem już o naszym sukcesie w Łodzi, pamiętam jakiś występ w Cieszynie i w jeszcze kilku miejscach. Władze RSM-u były z nas dumne.

Kierownik Pałys w związku ze zbliżającą się którąś rocznicę wybuchu drugiej wojny, zaproponował przygotowanie nowego programu. Szybko przygotowaliśmy spektakl, który nazwaliśmy „Mur”. Scenariusz zakładał, że na scenie budowaliśmy mur i wokół tej budowy działy się różne rzeczy. Mur był rozwalany, aby po pewnej chwili stawiać go na nowo.

Kto był autorem tego scenariusza? Znów Janusz?

– Pomysł nasz autorski, tym razem jednak skorzystaliśmy z tekstów Grzesiuka, trochę Hłaski. Myśmy je tylko przedstawiali z własną interpretacją. Chyba się podobało.

A jak odebrano wtedy sceny z Katyniem?

– Katyń powstał jako osobny, trzeci nasz program po „Przezroczach” i wspomnianym „Murze” Była to końcówka lat siedemdziesiątych. Sprawa „Mordu Katyńskiego” przestawała być powoli skrywana.

Władza z pewnością bacznie przyglądała się waszym poczynaniom.

– Oczywiście. Takie swoiste” łowienie rybek” w mętnej wodzie. Nastąpił tzw. Karnawał Solidarności. Mogliśmy wtedy nieco więcej. Występowaliśmy we Wrocławiu, w Pałacyku, na Akademii Rolniczej. Potem nastał mroczny stan wojenny i nasi koledzy, którzy najdobitniej wyrażali swoją złość i zdecydowaną niezgodę na ówczesną rzeczywistość, działając jednocześnie w strukturach regionalnych nowopowstałego NSZZ Solidarność, zostali internowani w pierwszej kolejności.

Stan wojenny zakończył żywot kabaretu.

– Głównym motorem działania całego przedsięwzięcia pt. Wiertło był niewątpliwie Janusz Rudnicki. Było ono jego oczkiem w głowie. On sam bardzo nas wszystkich scalał. Po wyjściu z internowania wyjechał do Niemiec. Bez niego Wiertło nie mogło funkcjonować. I tak też się stało. Każdy z nas poszedł swoją drogą.